اسب فارس، برندی که فراموش شده است

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز گفت: اسب استان فارس، برندی ویژه این دیار بوده که در گذر تاریخ به فراموشی سپرده شده است.
عبدالرسول خیراندیش امروز در حاشیه پنجمین جلسه سلسله نشست های شیرازشناسی با عنوان «شیراز، دیروز، امروز و فردا» در مبحث شناخت تاریخ این دیار به منظور دستیابی به راهکارهایی برای آینده، در گفت وگو با خبرنگار فارس در این شهر، اظهار داشت: فارس سرزمین وسیعی است که گستردگی جغرافیای آن را از حدود کارون ذکر کرده و منابع قدیم مرز فارس را تا خلیج فارس می دانسته اند.

وی افزود: اگر فارس بزرگ را تا کناره دریا بببینیم محوطه هایی در آن وجود داشته که به آن چمن می گفتند و چمن گندمان، چمن سیلاخور، چمن رون بزرگ و کوچک، مرودشت، دشتستان و… در این زمینه قابل اشاره است.

خیراندیش اضافه کرد: این چمن ها محوطه های بزرگ چمن زار با آب و علف گسترده بوده است و از روی لغت فارسی اگر جایی علف سبز شود در حدی که روی آن را آب بگیرد «مرودشت» نامیده می شود.

وی خاطرنشان کرد: استعداد فارس برای چنین محوطه هایی باعث شده بوده که این استان یکی از مراکز بزرگ پرورش اسب در ایران محسوب می شده است.

این محقق دانشگاهی با بیان این که غیر از فارس تا حدودی آذربایجان و خراسان این چنین چمن هایی داشته اند، تصریح کرد: باقی مناطق دیگر ایران چنین استعدادی نداشته اند و علت این که سلسله های بزرگ تاریخ ایران قدیم از فارس برخاستند یکی همین وجود چمن های بزرگ چهار فصل بوده است.

وی ادامه داد: کسانی که بخواهند تاریخ ایران را دقیق بخوانند باید تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی را با توجه به این چمن ها بخوانند نه شهرها، که به عنوان مثال چمن سیلاخور در بحث دوره کریمخان زند اهمیت دارد.

صادرات بیش از هزار اسب از فارس نشانگر تمدنی عظیم است

به گفته وی، مکان هایی با چمن های بزرگ قابلیت پرورش گله های بزرگ اسب تا ۱۰ هزار راس را داشته که در فارس کسانی لقب هزار اسب داشته اند و طوایف بزرگی بوده اند که کار آنان پرورش اسب بوده است.

وی با بیان این که شبانکاره ها که در دوره ای در فارس حاکم شدند، پرورش دهنده اسب بوده اند، بیان کرد: در آن ایام چمن ها دشتبان داشت و اجازه نمی دادند کسی در این دشت های بزرگ پرورش اسب روستا و یا خانه بسازد و یا بوته ای را بر کند که زمین را چال کرده و باعث زخمی شدن اسب می شد.

خیراندیش ابراز داشت: اهمیت اسب در آن دوران مانند اهمیت ادوات زرهی در جنگ های امروزین است.

وی افزود: در نقش هایی که در تنگ چوگان و نقش رستم وجود دارد اسب های بسیار با تربیت خوب را نمایش داده که بتواند به سوار خود به خوبی سواری دهد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: اسب ها به مربیان، طبیبان، پرورش دهندگان و… نیاز داشتند و «فارس نامه» در باب انواع اسب، روحیات و بیماری های اسب و نحوه تربیت اسب مناسب تالیف می شده است.

وی در ادامه گفت: فتوحات ایرانیان در جهان به واسطه همین پرورش اسب بوده و اگر شکست می خوردند نخستین کار دشمن گرفتن چمن ها و اسب بود که با گرفتن اسب طبقه جنگی سوارکار از بین می رفت.

خیراندیش افزود: به لحاظ طبقات اجتماعی نیز آن که سواره و آن که پیاده بود امتیازات متفاوتی داشتند و طبقات پایین از قاطر و الاغ استفاده می کردند.

وی ادامه داد: تولید اسب در فارس همیشه بالا بود و این امر باعث شد تجارت در این دیار رونق یافته و حتی پرورش قاطر نیز در کنار آن رواج یابد که نواحی زرقان و سیوند از مناطق بزرگ تولید قاطر بود و کاروان دارهای این مناطق مشهور بودند.

خیراندیش اضافه کرد: در دوره امپراطوری ها و قدرت های جهانی ایران، صادرات اسب توسط دولت کنترل می شد که مانند فروش ساز و برگ نظامی به دشمن بود اما به تدریج که قدرت نظامی فارس از بین رفت، اسب از کالاهای تجاری بزرگ فارس و از مهم ترین مقولات صادرات و واردات شد.

وی یادآور شد: در دوره ای ترک ها طبقه جنگجو شدند و بعدها این طبقه به دست لرها افتاد که در این زمان بر سر مکان های پرورش اسب جنگ ها رخ می داد و صادرات آن محدود و در اختیار حکومت بود.

خیراندیش بیان کرد: اسب هایی که از دوره مغول به بعد تولید می شد به صادرات خارج از کشور اختصاص می یافت مانند اسب شولک که اسب جهنده خوبی است و اسب اکدش که ترکیبی از اسب ایرانی و تاتاری بود و اسب وزنه در مناطق بختیاری که اسب هیکلی و قوی محسوب می شد.

وی ابراز داشت: نوعی اسب در قسمت های جنوبی فارس به نام اسب دشتستانی پرورش می یافت که بزرگ ترین مشتری این اسب ها در هندوستان بود که در هند فیل وجود داشت اما قدرت مانور آن نسبت به اسب پایین بود.

این محقق دانشگاهی ادامه داد: باید تصور کنیم که تولید اسب در دوره تجارت آن در فارس تا چه حد گسترده بوده که در منابع ذکر شده یک هزار و ۷۰۰ اسب را سالم به کنار دریا برده و صادر می کردند و به طور قطع این کار نیاز به سازماندهی ویژه داشته چرا که اسب روزی چند کیلو غذا می خورد و اگر کوچک ترین آسیبی ببیند از حیز انتفاع خارج می شود.

وی بیان کرد: با صدور اسب مقادیر بسیاری طلا، ادویه جات و مواد معطر وارد چرخه توزیع ثروت فارس می شد و به این ترتیب اسب در اقتصاد فارس نقش عمده ای داشته است.

به گفته وی، تا زمان جنگ جهانی اول نیز تولید اسب در ایران وجود داشته اما از دوره ای که ماشین وارد زندگی شد در تمام نقاط اسب از رونق افتاد.

فارس طی ۷۰ سال، ثروت ویژه خود را از دست داد

خیراندیش در ادامه سخنان خود گفت: در برخی مناطق مانند ترکمن صحرا یا آذربایجان تا حدی توانستند سنت پرورش اسب را نگاه دارند که اخیرا اسب مازندران را دوباره دارند احیا می کنند اما فارس در نیم قرن تا ۷۰ سال گذشته ثروت ویژه خود را به سرعت از دست داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز ادامه داد: در حال حاضر در استان های مختلف مانند یزد و بختیاری دارند اسب را احیا می کنند و فارس در این زمینه غفلت می کند.

وی تصریح کرد: اگر مسئولان بتوانند برنامه ای برای احیای اقتصاد، ورزش، پرورش و صادرات اسب در فارس طراحی کنند به طور قطع این کار به نوعی نگهداشت آثار معنوی و فرهنگی با خلق سود مادی است.

خیراندیش با اشاره به این که در آموزه های دینی استفاده از اسب توصیه شده، ادامه داد: فارس بزرگ ترین استان عشایری کشور است، دانشکده دامپزشکی قوی و آب و هوای مناسب دارد و حتی در خود فارس و جنوب خلیج فارس می تواند بازار اسب داشته و با برگزاری جشنواره و مسابقات اسب اشتغال و رونق کسب و کار را در این استان بهبود بخشد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: در حال حاضر در فارس در جاهایی به صورت محدود پرورش اسب انجام می شود اما در حد سابقه فارس نیست و به طور قطع احیای اسب می تواند در کارآفرینی، گردش ثروت و زنده کردن المان های تاریخی و بومی این سرزمین موثر باشد.

به گفته وی، در برخی کشورهای غربی حتی در مراکز شهرهای کلان مانند لندن اسب در خیابان به وفور دیده می شود.

خیراندیش با بیان اینکه با احیای صنعت اسب فارس صنایع جانبی زین سازی، یراق سازی، چرم سازی و… نیز احیا می شود، ابراز داشت: روستایی به نام کتسپس در مجاورت شیراز در منابع قدیم یونجه معنا شده که به سبب وجود میدان های پرورش اسب بوده است.